Б.Билгүүн: Нас барсан хүмүүс, тэднийг хөнөөсөн этгээдийн төрх нүдээ аньсан ч, нээсэн ч харагдаад байсан

"Хүүе ээ, арав болчхож, алив ээ, унтацгаая, маргааш ажилтай”. “Найз нь уухгүй ээ, маргааш ажилтай”. “Эртхэн харьж амарлаа, маргааш ажилтай”...Эдгээр гойд зүйлгүй үгсийн цаана хийх ажлын хариуцлага, хэтийн зорилго хамт яваа.

Цасан шуурга, усан бороотой өдрүүдийн алинд ч “ажилтай” хэмээн яарах. Унтчихмаар, уйлмаар, урагшлахгүй байгаа мэт санагдсан ч “ажилдаа явахгүй бол болохгүй” гээд өндийх...

Ийм л эв эгэлхэн өдрүүдийн ард хүний амьдрал үргэлжилж, ав адилхан 15, 30-нийг үдэж, угтан ажлаа хийж цалингаа аваад алхаж явна, бид.

Ерөөс хүн ажилтай байх л сайхан. Анзаардаггүй ч ажилдаа явлаа гэдэг зорилготой гэрээс гарч, ажлаа тараад ирлээ гэх “гавьяа”-тайгаар гэртээ орох мэдрэмжээр л хүн дүүрэн амьдардаг.

Тиймээс энгийнээс улам алсарч буй энэ цаг үед жирийн л амьдарч, ажиллаж, суралцаж буй хүмүүсийг GoGo.mn “МАРГААШ АЖИЛТАЙ” буландаа онцолж буй.

Энэ удаад Дүүргийн Эрүү, Иргэний хэргийн хялбар ажиллагааны анхан шатны тойргийн шүүхийн шүүгч Б.Билгүүнийг танилцуулж байна.

“ШҮҮХ ХУРАЛДААНЫ ҮЕЭР СЭТГЭЛ ХӨДЛӨЛД АВТААД СУУЖ  БОЛОХГҮЙ”

-Багаасаа л “Би шүүгч болно” гэж бодоогүй л дээ. Манай гэр бүлийнхэн бүгд нягтлан бодогч зэрэг санхүүгийн хүмүүс. Гэр бүлийнхнийхээ мэргэжлийг өвлөнө гэсэн хэтийн бодлоор математикийн хичээлдээ дуртай байлаа. Элсэлтийн ерөнхий шалгалтаа математиктаа төвлөрч бэлдсээр өгсөн. Аравдугаар ангийн сурагч байхад ээжийн эгч Солонгосоос ирсэн юм. Тэр эгч огт өөр мэргэжилтэй хэр нь хуулийн чиглэлээр суралцаж төгсөөд өмгөөлөгч болсон. Намайг зарим шүүх хуралд дагуулж явж бичиг цаасаа эмхлүүлнэ, компьютер дээр юм шивүүлнэ. Эгчээсээ үлгэрлэл авч явсаар хүний эрхийг хамгаалдаг мэргэжил хэчнээн сайхан юм бэ гэдэг бодолтой болж, энэ салбарт ажиллахаар шийдсэн юм.

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс ажлын гараагаа эхэлснээс хойш 10 гаруй жил өнгөрчээ. Шүүгчийн ажлаа Баянгол дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс эхэлсэн. Энэ байгууллага намайг төлөвшүүлсэн. Шүүгч хүн ямар байх ёстой, хэрэг маргааныг хэрхэн шийддэг юм, хараат бус байна гэж юу вэ гээд олон зүйлийг эндээс сурч мэдсэн дээ.

Шүүгч ч хүн. Сэтгэл зовниулсан, санаа зовоосон, юм бодуулсан хэргүүд их. Шүүгч болоод удаагүй байлаа. Надад хуваарилагдсан нэг хэргийг нийт 30 хоног тасралтгүй уншсан юм. Шүүх бүрэлдэхүүнтэй шийдэх, хүнд хэрэг байсан. Өглөө ажилдаа ирж уншина. Шөнө 22:00-23:00 цагт унтах хүртлээ уншина. Амралтын өдрөөр ч уншсан. Гэтэл сүүлдээ амиа алдсан хүмүүсийн, тэднийг хөнөөсөн гэх хүний царай төрх нүдээ аньсан ч, нээсэн ч харагдаад байлаа. Яг л солиорол шиг санагдсан. Тэгээд нэг ахмад шүүгч дээр очоод энэ тухай хэлээд, тэр хэргийн бүх үйл баримт миний толгой дотор орчхоод гарахгүй байна гэв. Тэгсэн чи яг одоо боль, үүнээс хойш энэ хэргийг дахиж битгий уншаарай. Тэгээд стрессээ тайлах аргаа ол. Чи энэ шүүхийн байрнаас гараад явсан л бол уншсан хэргүүд үргэлж ард чинь үлдэж байх ёстой. Үгүй бол гэр бүлд чинь сөргөөр нөлөөлнө шүү гэж зөвлөсөн.

Үүнээс хойш стрессээ яаж тайлах вэ гэж бодоод эхнэртэйгээ орой бүр алхаж эхэлсэн. Бид машинтай явахдаа замын эргэн тойрныг л хардаг юм байна. Алхаад явж байхад тэнд нэг нохой гүйж байна. Энд хог хаячхаж гээд л олон зүйлийг анзаардаг юм билээ. Яагаад хог хаячихсан юм бол гээд бодоход л тархи амарчхаж байгаа юм. Ер нь одоо модон дунд сууж, алхаж л стрессээ тайлж байна даа.  

Хэрэг уншиж байхад “Ийм жижигхэн зүйлээс болсон байна шүү дээ, ямар харамсмаар юм бэ” гэж бодох тохиолдол байна. Энэ сэтгэл хөдлөл хэрэг уншиж байх явцад гарна уу гэхээс шүүх хуралдаан эхэлсэн, шийдвэр гаргах процессын үед аль хэдийн мартагдсан байх ёстой. Шүүх хурал эхлэхэд шүүгч сонсогч болж хувирна. Хэргээ уншчихсан учраас мэдэж байгаа, одоо харин хүмүүс юу хэлэхийг сонсоно. “Байна” гэдэг үгийг “байсан байна” гэх мэтчилэн баяжуулж ярих нь бий. Тэгэхээр маш сайн сонсож байгаад хуулийн дагуу л шийдвэр гаргана.

Шүүгч хүн төвийг сахисан, бодитой дүгнэлт хийдэг байх ёстой. Шүүх хуралдааны үеэр сэтгэл хөдлөлд автаад сууж байж яав ч болохгүй. Хэн ч, юу ч гэж хэлж болно. Үнэн эсвэл худлаа ч ярьж болно. Зарим хүн маш уянгалаг ярина. Тэр болгонд уярч, сэтгэл хөдлөлд автаж шийдвэр гаргавал энэ хэзээ ч зөв байхгүй.

Ер нь шүүгч хүн төвийг сахина, хүнийг сайн сонсоно, өөрийнхөө сэтгэл хөдлөлийг талуудад ил харуулж болохгүй гэдэг ёс зүйн дүрэмтэй. Ажлын энэ ёс зүйн дүрмээ амьдрахдаа ч баримталчих гээд байх тал бий.

Бидэнд ч бас чөлөөт цаг гэж байна. Ийш, тийш явна, экстрим зүйл туршина. Саяхан парк орлоо. Савладаг завин дээр хамт суусан хүмүүс бүгд л гараа өргөөд, хашхираад л байна. Би дөмбийгөөд л дотроо “Юунд нь хашхирдаг байна” гэж бодож суутал хүмүүс над руу заагаад  юм яриад байлаа. Тэр үед гэнэт өөрийгөө ямар содон харагдаж байгааг мэдэрсэн. Бусад хүн уг нь намайг шүүгч гэдгийг мэдэхгүй байгаа шүү дээ. Гэхдээ л хүн харж байгаа гэх бодолтой, бүгдэд нь үлгэрлэх ёстой гэдэг зарчмаар амьдардаг.

"ХЯЛБАР АЖИЛЛАГААНЫ ШҮҮХ БОЛ ХӨНГӨН ХЭРГИЙН ШҮҮХ ГЭЖ ОЙЛГОЖ БОЛНО"

-Би энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Дүүргийн Эрүү, Иргэний хэргийн хялбар ажиллагааны анхан шатны тойргийн шүүхийн Эрүүгийн шүүгчээр ажиллаж байна. Манайх иргэдэд зардал, чирэгдэлгүйгээр түргэн, шуурхай үйлчлэх зорилгоор шинээр байгуулагдсан шүүх. Байгуулагдаад гурван сар гаруй хугацаанд үйл ажиллагаа явуулж байна. 

Хэргийг хурдан шийдвэрлэчихдэг, бидний эрхийг богино хугацаанд хангадаг юм байна, шүүх үйлчилгээний байгууллага болжээ гэдэг ойлголтыг иргэдэд өгөх, энэ хэрээр шүүхэд итгэх иргэдийн итгэлийг нэмэгдүүлэх үндсэн зорилготой. Мөн иргэд үйлчилгээ авч л байгаа учир нааш, цааш явахаас эхлээд зардал гарна. Ирээдүйд энэ зардлыг тэг болгох зорилготой. Шүүгч танхимдаа сууж байна. Хэргийн оролцогчид zoom гэх мэтчилэн сувгийг ашиглан цахимаар оролцож болно. Ингээд шүүхийн шийдвэрийг хэргийн оролцогчид мөн л цахимаар илгээнэ. Ер нь шүүхийн шийдвэрийг цаасан дээр хэвлэж буйг халах цаг нэлээд ойртсон гэж хэлж болно.

Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр “Тойргийн” гэдэг тогтолцоог хүлээн зөвшөөрч баталгаажуулсан. Тэгэхээр том агуулгаараа бол манайх Үндсэн хуулийн дагуу байгуулагдсан шүүх. “Тойргийн” гэдэг үгийг хүмүүс төдийлөн сайн ойлгохгүй байх шиг санагдсан. Манайх нийслэлийн 6 дүүргийн эрүү, иргэний хэргийг харьяалан шийдвэрлэж байгаа. Иргэний 20, эрүүгийн 20 шүүгч, нэг ерөнхий шүүгчтэй.

Манай шүүх их урт нэртэй. “Хялбар ажиллагааны” гэсэн тодотгол нь хөнгөн хэргүүдийг энэ шүүхэд хуваарилдаг гэсэн үг. Эрүүгийн хэргийн тухайд мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад л “Та ийм гэмт хэрэг үйлдсэн байна” гэхэд “Тийм ээ, би үйлдсэн” гээд хүлээн зөвшөөрч, тухайн хэргийг илрүүлэхэд туслалцаа үзүүлсэн, хохирол төлбөр төлсөн хэрэг. Гэхдээ хүн худлаа хүлээн зөвшөөрч байж болно. Тиймээс холбогдох нотлох баримтуудыг өөрөө цуглуулж, мөрдөн шалгах ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлсэн. Тухайлбал, хүн цохиод гэмтээчихсэн бол түүний хохирлыг бүрэн арилгачихсан. Хохирогч тал ямар ч гомдол, саналгүй болчихсон хэргүүд хялбар ажиллагааны шүүхэд ирдэг. Мэдээж мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад айлган, сүрдүүлж хэрэг хүлээлгэсэн байна уу, үгүй юу зэргийг нотлох баримтаар тогтоосны дараа шүүгч хэргийг шийдвэрлэж байгаа.

Мөн эрүүгийн шүүхэд харьяалуулсан бүх төрлийн зөрчлийн хэргийг шийдвэрлэж байна. Гэр бүл, бэлгийн харилцааны шинжтэй үйлдэл, согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон, жагсаал цуглаан, олон нийтийн байранд танхайрсан гэх мэтчилэн гэмт хэрэг болохын наана байгаа, жижиг, хөнгөн зөрчлийн шинжтэй үйлдлүүдийг шийдэж байгаа. Би ажлаа хийхдээ Эрүүгийн болон Зөрчлийн гэсэн хоёр үндсэн материаллаг болон процессын хууль тогтоомжуудыг ашиглаж байна. Хулгайн гэмт хэрэг эрүүд ч бий, иргэнд ч бий. Хүний биед хөнгөн, хүнд хохирол учруулах тухай ч хоёуланд нь байгаа. Тэгэхээр эдгээр гэмт хэргүүдийн шинж юугаараа ялгаатай вэ. Гэмт хэрэг биш байхад эрүүгийн хуулиар зүйлчилчихсэн, хэргийн шинжтэй байхад зөрчил гэж үзсэн юм биш биз гэдгийг хянадаг.

Хэргийг хүний оролцоогүйгээр аль нэг шүүгчид санамсаргүйгээр хуваарилж байгаа. Миний таньдаг хүний хэрэг надад хуваарилагдах боломж 100 хувь хязгаарлагдсан гэсэн үг. Хэргийг автоматаар хэн нэгэн тохируулахаас л шударга ёс алдагдаж байдаг, иргэдийн итгэл ч эндээс унадаг.

Манайх шинэ шүүх учраас хүний нөөцийн асуудал тулгамдаж байгаа. Жишээ нь иргэний хэргийн шүүгчид өнөөдөр 500-600 хэрэгтэй байна. Энэ зөвхөн эхний нэг улирлын тоо. Жилийн эцэст нэг шүүгч дааж, давшгүй хэрэгтэй болж магадгүй. Өдөр болгон нэг хэрэг шийдсэн ч 365 хоног хүрэхгүй. Өнгөрсөн гурван сарын хугацаанд нэг шүүгч 400 зөрчил шийдчихсэн байна. Тэгэхээр өдөрт 4-5 хэрэг шийдэж байна гэсэн үг. Шийдээд байгаа зөрчил нь юу юм бэ гэхээр согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон, гэр бүлийн маргаан гэх мэтчилэн асуудал.

Манай шүүхийн гол онцлог нь жижүүрийн шүүгч ажилладаг. Өглөөний 06:00 цагаас шөнийн 22:00 цаг хүртэл ээлжилнэ. Энэ нь амралтын өдөр, нийтээр амрах баяр ёслолын өдрүүдэд ч манай шүүхийн хаалга хаалттай байхгүй л гэсэн үг юм. Хойшлуулшгүй баривчлах саналтай хэрэг гарлаа,  цагдан хоръё, хязгаарлалт тогтоолгоё гэдэг санал орж ирэхэд “Маргааш шийдье” гэхгүй.

Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 14 дүгээр бүлэгт заасан цагдан хорих, оршин суугаа газраар, гэрт нь, дүүргээр, Монгол Улсаас гарах эрхийг  хязгаарлах гэх мэтчилэн  таслан сэргийлэх арга хэмжээг манай шүүх шийдэж байна. Хүмүүс хэрэг хийгээгүй байхад хорьчихлоо, өвчтэй байхад хилийн хязгаар тогтоочихлоо, гадаад явж эмчлүүлмээр байна гэдэг шүү дээ. Энэ мэтчилэн хүний эрх хязгаарласан шинжтэй асуудлуудыг шийдэхэд шүүгчид хууль хэрэглээний болоод нийгмийн өндөр мэдрэмж шаардлагатай. 

Шүүгчийн шийдвэрт хэзээ ч цахим орчин дахь олон нийтийн үзэл, хандлага нөлөөлөхгүй. Зөвхөн нотлох баримтад суурилж, хуульд захирагдаж л арга хэмжээ авдаг.

“ӨӨ ИНГЭЧИХСЭН Л ЮМ БАЙНА” ГЭЖ ХУУМГАЙ ШИЙДВЭР ГАРГАДАГ ШҮҮГЧ БАЙХГҮЙ

-Ажлаа хийж байх явцад эмзэглэмээр асуудлууд анзаарагддаг л даа. Зөрчил дээр гэхэд гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой асуудал их. Ихэвчлэн хардалтаас, архинаас үүдэлтэй байдаг. Гэхдээ жижигхэн маргаанаас том асуудал үүссэн тохиолдлууд ч байна.

Жишээ нь, чи намайг хүндэлсэнгүй гэдгээс л маргаан эхэлдэг. Шөнөжин ээлжийн ажилтай хүмүүс байна. Гэртээ ороод ирэнгүүт гэр бүлийн хүн нь амраадаггүй, хэрүүл маргаан хийдэг. Үүнд бухимдаад гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдчихсэн байх жишээтэй. Телевиз үзээд сууж байсан хоёр сувгаа булаацалдсан. Ингээд нэг нь удирдлагаа аваад шидчихсэн гэх мэтчилэн  жижигхэн шалтгаанаас эхлэлтэй том асуудал үүссэн байх нь ч бий. Хосууд хүлээцтэй л байвал хууль шүүхийн байгууллагад ачаалал үүсгэхгүй, өөрсдөө хариуцлага хүлээхгүй байж болмоор л санагддаг.

Гэр бүл салалт, гэр бүлийн маргааны ард хүүхэд л хохирч байна. Хулгай, дээрэм, бэлгийн хүчирхийлэл зэрэг гэмт хэрэгт холбогдсон гээд шүүхэд ирж байгаа хүүхдүүдийн ар гэрийн байдлыг харахаар ихэнхдээ л аав, ээж нь салчихсан, хэцүү амьдралд өссөн байдаг. Аав, ээж нь салаагүй бол, илүү хариуцлагатай эцэг, эхтэй байсан бол энэ хүүхэд энд ирэх байсан уу гэж эргэцүүлэх өдөр байна.

Бас хүний амь хөнөөчхөөд “Би юу ч санахгүй байна” гээд зогсох хүмүүс бий. Архи хэтрүүлэн хэрэглэвэл хүн юу ч санахгүй шүү дээ. Яг тэр үедээ хэрэг хийчихсэн, үүнийг нь бусад бүх нотлох баримт гэрчилчихсэн. Гэвч өөрөө энэ хэргийг үйлдсэнээ санахгүй байгаа нь харамсмаар.

Хууль чанга байна, бүхнийг хааж, боож байна гэж шүүмжилдэг. Нөгөө талд хуулиар хориглосон зүйлсийг хийхээ болиод, хууль зөрчихгүй л баймаар. Тийм бол иргэдийн эрх хязгаарлагдахгүй шүү дээ. Эрүүгийн хуулийг “харгис” гэдэг. Гэтэл ерөнхий анги дотор нь шүүгч хүний хувийн байдлыг хараад эрх хэмжээнийхээ хүрээнд хөнгөрүүлдэг, тэнсдэг, албадлага авдаг, үүрэг хүлээлгэдэг, хариуцлагаас чөлөөлдөг гээд олон төрөл бий.

Шүүгч хуульд л захирагдана. Хавтаст хэрэгт авагдсан нотлох баримтын хүрээнд л хэргийг шийднэ. Нотлох баримтад дүн шинжилгээ хийгээд, хуулиа хэрэглээд гаргасан шүүгчийн шийдвэр хэзээ ч буруу байхгүй. Өөртөө бат итгэлтэй болж байж л шийдвэр гаргана. Тэрнээс “Өө ингэчихсэн л юм байна” гэж хуумгай шийдвэр гаргадаг шүүгч байхгүй. Бүх нотлох баримтыг бүрэн дүүрэн уншиж дүгнэж, толгойдоо суулгаж авна. Дараа нь шүүх хуралдааны үеэр бүх нотлох баримтын эргэлзээ хаана байгааг талуудын мэтгэлцээний зарчмаар гаргаж ирнэ. Ингэж гаргасан шийдвэр хэзээ ч буруу байхгүй. Шүүгчийн ажил бол туршлагын л ажил юм байна гэж боддог.

Шүүхийг шүүмжлэхийг эрүүл хандлага гэж би боддог. Гэхдээ хэн шүүмжилж байна вэ гэдэг чухал. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдэл. Энэ гурав нэг зураас дээр байдаг, харилцан хяналт, тэнцэл, эрх мэдэл бүхий байгууллагууд. Эдгээр эрх мэдэл бие биеэ шүүмжилнэ гэдэг маш ноцтой. Хариуцлагатай албан тушаалтай хүн гарч ирээд “шүүх ялзарсан” гээд хэлчихвэл түүний үгэнд нийтээр итгэнэ шүү дээ. Яагаад гэвэл тэр хариуцлагатай албан тушаалтан. Тэгэхээр ингэж хэлэх нь хэр зохимжтой юм бол гэдгийг бодмоор санагддаг. Харин иргэд шүүхийг шүүмжилж байвал их сайн, энэ шүүмж бол эрүүл.  

Шүүгч гэхээр учиргүй чинээлэг гэж ойлгодог байж магадгүй. Олон жил ажил хийлээ. Гэр бүлтэй боллоо, гэр бүлийн хүн маань бас ажил хийж байна. Ингээд хоёр хүн арав гаруй жил хөдөлмөрлөсөн юм чинь тодорхой хэмжээний хөрөнгө байлгүй яах вэ. Тэр хөрөнгө нь өөрийн гэсэн амьдрах сууц, унах унаа. Энэ бүх анхдагч хэрэгцээг шүүгч болохоосоо өмнө бүрдүүлсэн байх ёстой. Шүүгч болчхоод бүрдүүлнэ гээд яваад байвал шүүн таслах ажиллагаандаа 100 хувь анхаарч чадахгүй. Хэрэг шийдээд сууж байж хүүхдийнхээ сургалтын төлбөрийг яах вэ гээд суугаад байж болохгүй. Ер нь төрийн албанд орсон тангараг өргөсөн бол өгснийг нь аваад тэрийгээ хүргээд л амьдарна шүү дээ. 

Би байрны лизингтэй л дээ, гэхдээ ажлаа хийж цалингаа авч байхад энэ үргэлж санаа зовоох асуудал биш.  Амьдрал яривал ийм л байна. Гэр бүлийнхээ өмнө хүлээсэн үр хүүхдээ тэжээн тэтгэх, ар гэрээ авч явах ёстой гэсэн Үндсэн хуульд заасан эрх үүрэг надад ч бий. Хүн ажилтай байхын сайхан нь хамт олон. Хамт олон бол дурсамж. Дурсамж бол эцсийн цэгт очиход байх хамгийн үнэтэй зүйл.